Praten met kinderen over de dood

Het was een aantal jaar geleden, ik werkte toen nog als uitvaartleider bij een uitvaartonderneming in Utrecht, toen een collega naar mij toe kwam en vroeg: “Femke, in de aula zit een mevrouw in tranen omdat ze met haar handen in het haar zit. Haar zoontje wil sinds het overlijden van zijn vader niet meer slapen. Mevrouw weet niet meer wat ze moet doen. Wil jij eens met haar praten?” Ik had gelijk een vermoeden hoe dit kwam en liep naar de aula toe. Ik ging naast mevrouw zitten en met horten en stoten vertelde ze wat ze haar zoontje had uitgelegd over het overlijden van zijn vader. “Ik heb hem gezegd dat papa nu voor altijd slaapt en geen pijn meer heeft.”

Ai, mijn vermoeden werd bevestigd: het jongetje durfde waarschijnlijk niet meer te gaan slapen omdat hij bang was dat hij dan misschien ook wel voor altijd zou slapen. Toen ik mevrouw dit uitlegde werd ze nog verdrietiger, want zó had ze het natuurlijk niet bedoeld! Ze had de harde boodschap, dat papa echt voor altijd dood zou zijn en nooit meer samen zou kunnen spelen, alleen maar wat zachter willen brengen. Niet wetende dat dit de gevolgen zouden zijn.

Kinderen betrekken bij een uitvaart

In mijn werk als uitvaartleider had ik vaak te maken met dit soort vraagstukken van ouders: Hoe vertellen we het de kinderen? Wat kunnen we wel vertellen en wat beter niet? Kunnen ze het wel aan? En moeten we ze wel meenemen naar de condoleance of de uitvaart? Ik zag de worstelingen bij ouders en dan was ik blij als ik hierin iets voor ze kon betekenen. Ik beantwoordde de meest uiteenlopende vragen van kinderen, betrok ze bij het afscheid door ze bijvoorbeeld de kist te laten beschilderen of kaarsen tijdens de uitvaart aan te laten steken. Of ik las een verhaal voor waar zij een mooie tekening bij maakten. Op een gegeven moment organiseerde ik zelfs één keer in de maand op woensdagmiddag een knutselmiddag bij ons in het uitvaartcentrum voor kinderen waarin ze een herinnering maakten voor hun overleden dierbare.

Dat ik dit soort activiteiten deed was gezien mijn achtergrond niet heel gek, want van origine ben ik beeldend therapeut en kinderen waren altijd al mijn doelgroep. Door deze activiteiten binnen de uitvaart te ontplooien, begon ook mijn therapeutenhart weer wat harder te kloppen. Volgens mij was er nog genoeg te doen op het gebied van voorlichting geven over de dood en afscheid nemen voor kinderen.

Praatplaten over afscheid nemen

In de zomer van 2018 stopte ik na 5,5 jaar met mijn werk in de uitvaart en ging ik mij als zelfstandige onder andere richten op het ontwikkelen van ‘praatplaten’. Dit idee was ontstaan toen er op Facebook een oproep werd gedaan of iemand wist of er ook ‘minder talige boeken’ over de dood voor kinderen waren. Zodoende ben ik gaan tekenen en werden mijn praatplaten geboren. Ik heb tekeningen gemaakt over de opbaring, de afscheidsplechtigheid, rouwvervoer, een begrafenis, een crematie en de condoléance. Aan de hand van deze afbeeldingen kunnen volwassenen met kinderen het gesprek over de dood en afscheid nemen aangaan. Dat een uitvaart niet exact verloopt volgens de platen, dat maakt kinderen niet zoveel uit: ze maken er zelf hun eigen verhaal van.

Zo zei mijn oudste zoon, van destijds 5 jaar oud, bij het zien van de tekening over een begrafenis met zes traditionele dragers rondom het graf: ‘Bij kleine oma-tje ging oom Gijs de kist naar het graf tillen, hè?’. Nee, wij hadden inderdaad geen ingehuurde dragers. Het maakt voor kinderen dus niet uit of het voor hen de exacte weergave van hun situatie is, ze halen dàt uit de afbeeldingen wat ze aanspreekt of waar ze vragen over hebben. Zo ontstaat stukje bij beetje een gesprek over de dood en afscheid nemen tussen een volwassene en een kind.

Lesprogramma bij de praatplaten

Stukje bij beetje vonden mijn praatplaten hun weg door uitvaartland, maar ook bij de rouwtherapeuten en scholen waren ze in trek. Omdat ik nog regelmatig aan de situatie van die intens verdrietige moeder in de aula en haar zoontje moest denken, wist ik dat die scholen hierin een heel belangrijke rol kunnen spelen. Nee, praten over de dood ìs niet makkelijk en ja, het kan je eigen verliezen aanraken, maar ik had het idee dat ik wel een handje kon helpen. Ik ontwikkelde daarom, speciaal voor het onderwijs, een lesprogramma bij mijn praatplaten.

Een lesprogramma met, per plaat en per leeftijdsgroep, beeldende activiteiten om op een laagdrempelige manier met dood en afscheid nemen aan de slag te gaan. De activiteiten zijn vooral gericht op het sociaal-emotionele aspect. Dus geen crematorium van karton nabouwen, maar focus op het bewaren van herinneringen aan een dierbare na bijvoorbeeld een crematie. Want ook voor kinderen geldt: Hoe ga je na een uitvaart weer verder? Vaak gaan kinderen vrij snel weer over op de orde van de dag, maar het gemis van een dierbare kan op de meest uiteenlopende momenten weer naar boven komen. Wanneer kinderen op school al handvatten hebben gekregen hoe ze om kunnen gaan met een verlies, kan dit enorm helpend zijn voor ze wanneer ze er daadwerkelijk voor komen te staan.

Verder gaan met herinneringen

In mijn werk als beeldend therapeut probeer ik kinderen na een verlies weer op weg te helpen. Door middel van beeldend werken leert het kind om te gaan met het verlies, het gemis, maar ook leert het herinneringen op te halen, te koesteren en te bewaren. Dat bewaren kan soms letterlijk door bijvoorbeeld samen een herinneringsdoosje te maken of een deken van kledingstukken van de dierbare die gemist wordt.

Vaak wordt er gesproken over ‘het verlies een plekje geven’, maar zo werkt het (helaas) niet. Nadat kinderen bij mij zijn geweest, is het daarna niet zomaar ‘klaar’. Rouw is namelijk nooit helemaal klaar. Maar kinderen (en ook volwassenen) leren het gemis wel af en toe te parkeren zodat ze weer verder kunnen gaan. Ze vervolgen hun weg en dragen de herinneringen met zich mee.